Ελληνικές αξίες και η διαφορά μας από τη Δύση

Έλληνικές Αξίες και η διαφορά μας από τη Δύση
Ανδρέας Σταλίδης Ἀρθρογραφία - Ταυτότητα

Στις «ανεπτυγμένες» χώρες θεωρείται ότι η Δημοκρατία και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έχουν γίνει πλέον παγκόσμιες αξίες.
Στη φράση αυτή, και ειδικά όσον αφορά στην έννοια της Δημοκρατίας, το κυρίαρχο στοιχείο είναι μία (υποσυνείδητη ίσως) υποχρεωτική προβολή του Δυτικού προτύπου σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η Δημοκρατία οράται και εξυμνείται ως παγκόσμια αξία στη Δυτική μόνο εκδοχή της, ενδεδυμένη μία περιβολή χρησιμοθηρίας. Αυτή η εκδοχή ουσιαστικά εξαντλεί τη Δημοκρατία στο δικαίωμα ψήφου μία φορά κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια. Όμως ο αρχαιοελληνικός της ορισμός προϋποθέτει πάνδημο ενδιαφέρον και ενεργή συμμετοχή όλων των πολιτών στα κοινά, κάτι που οι ύμνοι προς τη σύγχρονη Δημοκρατία παραβλέπουν ή λησμονούν. Όταν λείπει αυτό το χαρακτηριστικό, τότε η έννοια της Δημοκρατίας εκφυλίζεται, αλλοτριώνεται. Διάβασε η Δύση και ερωτεύτηκε την έννοια της Δημοκρατίας, και μερικούς αιώνες μετά εμπορεύεται και εξάγει –ορισμένες φορές και δια της βίας!- στον υπόλοιπο κόσμο ένα κακέκτυπό της: ένα κοινοβουλευτικό πολίτευμα έμμεσης εκπροσώπησης.
Αυτό το κακέκτυπο κατήντησε να έχει ως βασικό του στοιχείο την αντιδιαμετρικά αντίθετη προϋπόθεση της πρωτότυπης Δημοκρατίας: το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα των πολιτών παραμένει αδιάφορο στη γωνία παραδίδοντας τις τύχες του στους εκπροσώπους που «επιλέγει» άπαξ ανά τετραετία. Αυτό λοιπόν το κακέκτυπο είναι που εξιδανικεύεται και προβάλλεται από τη Δύση ως υπέρτατη και παγκόσμια αξία. Μπορεί να είναι «καλύτερο» από ολοκληρωτικά και απολυταρχικά καθεστώτα, αλλά δεν παύει να υπολείπεται από την πρωτότυπη μορφή της Δημοκρατίας, και αυτό ενδιαφέρει εδώ.
Όσο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, η κατοχύρωσή τους ήταν μία πολύ σημαντική κατάκτηση των Ευρωπαίων της Νεωτερικής Εποχής, ειδικότερα επειδή ακολούθησε τον πρωτογονισμό του Μεσαίωνα, όμως είναι κατάκτηση «προ-πολιτική», είναι επίτευγμα «σαφώς αλλότριο του πολιτικού κατορθώματος, άσχετο με τη συγκρότηση «πόλεως» και «βίου πολιτικού», άσχετο με το «κοινόν άθλημα» της πολιτικής», όπως γράφει ο Χρήστος Γιανναράς.
Εδώ εδράζεται και η Ελληνική ιδιαιτερότητα στην πορεία της από τους Αρχαίους-Κλασικούς χρόνους, τη Ρωμαϊκή-Νεορωμαϊκή εποχή και τους αιώνες της Σκλαβιάς μέχρι σήμερα. Η ιδιότητα του πολίτη παράγει εκούσιες και αυτόματες συνθήκες συμμετοχής στα κοινά, και όχι απρόσωπα και αδιαφοροποίητα «δικαιώματα». Τα δικαιώματα περιχαρακώνουν τον άνθρωπο. Η «πόλις» δεν στοχεύει στη χρησιμότητα, αλλά στον «κατ' αλήθειαν βίο», ο οποίος εμπεριέχει ταυτόχρονα και μεταφυσικό άξονα. Για τον Έλληνα «είναι αδιανόητο το πολιτικό γεγονός χωρίς Δελφούς, Παρθενώνα ή Αγια-Σοφιά».
Η ιστορική διαδρομή του Έλληνα πέρασε από την Εκκλησία του Δήμου στην Ευχαριστιακή Σύναξη και στην Κοινότητα, με κέντρο αναφοράς την ενορία. Το πρότυπο αυτό λειτούργησε ακόμα και σε δύσκολα κι ανελεύθερα χρόνια, ενώ τα φαινόμενα δείχνουν ότι επιβράδυνε στα χρόνια της Ανεξαρτησίας(!), εξαιτίας του γεγονότος ότι οι δομές του Ελλαδικού κράτος προέκυψαν από αντιγραφή φιλελληνικών δομών που μας εξήγαγε η Δύση. Όλες αυτές οι διαφορές αντίληψης περί της πολιτείας έχουν αμβλυνθεί από τότε, και ο ρόλος που δίνουμε οι ίδιοι στο κράτος που συν-απαρτίζουμε είναι ενός κομπάρσου, του τελευταίου τροχού της αμάξης της Δύσης.
Το ότι ο Έλληνας συνέρχεται για τα κοινά στη βάση του ιερού-μεταφυσικού στην ιστορική του διαδρομή, περνάει πολλές φορές απαρατήρητο. Δεν είναι τυχαίες ούτε οι επικλήσεις και οι αναφορές των αγωνιστών του 1821 την περίοδο που δημιουργούσαν το ανεξάρτητο κράτος, ούτε κι αυτό που έλεγε ο Γιάννης Τσαρούχης, δηλαδή ότι "γενικά οι Έλληνες είναι αγράμματοι και αγνοούν τους θησαυρούς της πατρίδας τους. Θα γίνουν θρήσκοι όσο μορφώνονται. Αντίθετα με άλλους που όσο μορφώνονται παύουν να είναι θρήσκοι".
Η αιτία της πολιτειακής διαμόρφωσης που διαπερνά ως ραχοκοκαλιά τη συνέχεια του Ελληνισμού σε πολύ διαφορετικές εποχές και επικρατούσες συνθήκες, θα μπορούσε περιφραστικά να αποτελέσει μία ιδιαίτερη και διαχρονική Ελληνική «αξία»: η αναφορά στον άλλον, η «σχέση», ως θεμέλιος λίθος της πολιτείας. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό στην σχέση αυτή είναι το έξοχο Μακρυγιάννειο «Είμαστε εις το εμείς, όχι εις το εγώ», δηλαδή «η εθελούσια κατάργηση του Εγώ, ώστε να ζήσει το Κοινόν» όπως αναφέρει ο Κώστας Ζουράρις διαβάζοντας και τους Χαιρετισμούς («Χαίρε αυλή λογικών προβάτων»), αλλά και τον Θουκιδίδη[1]
O κεντρικός πρωταγωνιστής λοιπόν στην Ελληνική πολιτεία είναι το πρόσωπο και όχι το αδιαφοροποίητο άτομο. Πρόσωπο (προς-όψη) σημαίνει αυτός που στρέφεται προς την όψη του άλλου, ενώ η Λατινική εκδοχή του που επικράτησε σε πολλές γλώσσες, το persona σημαίνει προσωπείο-μάσκα και δεν αποδίδει σωστά την έννοια. Αντίστοιχα μπορούμε να ανιχνεύσουμε μία λεπτή διαφορά στην ερμηνεία και άλλων λέξεων, που δείχνει τις διαφορές στη νοο-τροπία του Έλληνα από τον Δυτικό. Ο λόγος, μεταφράστηκε ως ratio, και έτσι οι όροι αρμονίας των σχέσεων μετατράπηκαν σε ικανότητες της ατομικής διάνοιας (γεννώντας ταυτόχρονα το ατομοκεντρικό μοντέλο). Η κοινωνία μεταφράστηκε σε society, που κατά τον Γιανναρά σημαίνει «εταιρισμό ανθρώπων επί κοινώ συμφέροντι» και η διαφορετική τους ερμηνεία αποδεικνύεται από την αναζήτηση των αντιθέτων[2].
Οι διαφορές μας με τη Δύση είναι εμφανείς και σε άλλους τομείς, για παράδειγμα στη τέχνη: στη μουσική, στην αρχιτεκτονική, στη ζωγραφική κοκ. Συμπερασματικά, ο άκριτος μιμητισμός ξένων προτύπων συνεχίζεται μέχρι σήμερα, με αποτέλεσμα την απώλεια της ταυτότητάς μας. Η αναζήτηση της συλλογικής μας αυτοσυνειδησίας είναι λοιπόν απαραίτητη προϋπόθεση για να συνεχίσουμε να υπάρχουμε. Τον κώδωνα του κινδύνου τον έκρουσε προφητικά πριν καιρό ο Γιώργος Σεφέρης: «Είμαστε ένας λαός με παλικαρίσια ψυχή, που κράτησε τα βαθιά κοιτάσματα της μνήμης του σε καιρούς ακμής και σε αιώνες διωγμών και άδειων λόγων. Τώρα που ο τριγυρινός μας κόσμος μοιάζει να θέλει να μας κάνει τρόφιμους ενός οικουμενικού πανδοχείου, θα την απαρνηθούμε άραγε αυτή τη μνήμη; Θα το παραδεχτούμε τάχα να γίνουμε απόκληροι;»
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΡΕΣΑΛΤΟ, Ιουνίου 2008
Υποσημειώσεις

[1] Το Δ10 του Θουκυδίδη αναφέρει τα εξής "Ανδρες οι ξυναράμενοι τούδε του κινδύνου, μηδείς υμών εν τη τοιάδε ανάγκη ξυνετός βουλέσθω δοκείν είναι, εκλογιζόμενος άπαν το περιεστός ημάς δεινόν, μάλλον ή απερισκέπτως εύελπις ομόσε χωρήσαι τοις εναντίοις...".
Σχόλιο του πολιτειολόγου Κώστα Ζουράρι σε άρθρο του το 1993 στο περιοδικό Τέσσερις Τροχοί: Το λογικό σχήμα του Δημοσθένη - Θουκυδίδη είναι το εξής λογικώς ανυπέρβατον: Επειδή είσαι συνετός, επειδή έχεις βούληση, επειδή έχεις λογική (εκλογιζόμενος), ακριβώς στο όνομα της ατομικής - προσωπικής σου λογικής, σου ζητώ να καταργήσεις την λογική σου, η οποία σου επιβάλλει την λογική στάση ζωής, και η οποία λοιπόν σου υπενθυμίζει λογικά ότι σε περιβάλλει κίνδυνος και δεινόν. Για να κάνεις τί; Μα, για να υπηρετήσεις εσύ, ως λογικό ον, ως "λογικόν πρόβατον", ως λογικός οπλίτης, την Ανωτάτη λογική από την οποία απορρέει και η δική σου ατομική λογική. Και ποιά είναι αυτή η Ανωτάτη και Υπερτάτη Λογική; Ποιά είναι αυτή η, υπέρ τον ατομικό σου ορθόν λόγον, Λογική; Μα, ώ Αθηναίε πολίτη-οπλίτη, που είσαι γυιός της Λογικής, της Αθηνάς- Σοφίας, αυτή η Υπερτάτη Λογική είναι η Αθήνα. H Αθήνα είναι ο (ορθός) Λόγος υπάρξεώς σου. ...στο όνομα της προσωπικής σου λογικής, σου ζητώ να καταργήσεις την προσωπική σου λογική με την οποία βλέπεις τα δεινά και να διακονήσεις την Αθήνα, την Ανωτάτη λογική σου. ..Επειδή είσαι ο αριστοκράτης του ορθού λόγου. Και ορθός λόγος δεν είναι η μίζερη, ατομική σου επιβίωση, ορθός λόγος δεν είναι η περίτρομη ανθρωπαρέσκειά σου μέσα στα καταναλωτικά σου ρεψίματα. Ορθός λόγος για σένα, τον λογικό αριστοκράτη, είναι η Αθήνα. H ατομοκεντρική σου ηδονοθηρία, θα βγάλει τον σκασμό. Και σαν έτοιμος από καιρό, σαν θαρραλέος, αποχαιρέτα την ατομική σου λογική και με την αριστοκρατική σου λογική, ομόσε χωρήσαι τοις εναντίοις, στο όνομα της Υπερτάτης Κοινής Λογικής..
[2] Επειδή ζω και εργάζομαι στη Μεγάλη Βρετανία, μπόρεσα να επιβεβαιώσω εμπειρικά την άποψη του Χρήστου Γιανναρά επί της συγκεκριμένης διαφοράς. Για τους Έλληνες είναι περίπου προφανές και πασίδηλο ότι το αντίθετο της «κοινωνίας» είναι η μοναξιά που είναι αρνητική έννοια. Ρωτώντας λοιπόν Βρετανούς για το αντίθετο της έννοιας «society», οι περισσότεροι όντως κατέληξαν στο «privacy» (ιδιωτικότητα), που στην ακόλουθη ερώτηση το θεώρησαν θετικό, κατά περιστάσεις.